معرفی کامل سوغات و صنایع دستی ایران

باید اعتراف کنیم که معرفی صنایع‌دستی ایران که تمدن کهن و مردمی اصیل دارد، بسیار دشوار است. مردم میهمان‌نواز ایرانی در هر نقطه از کشور با شرایط اقلیمی متفاوت و گاهی سخت، هنر را به کار گرفتند و در زندگی خود جاری کردند. هنری که جنبه‌ی تزئینات نداشت و در تمام زمینه‌های زندگی روزمره‌ی مردم استفاده می‌شد. به همین دلیل است که هنر ایرانی‌ها در دنیا به ‌عنوان "هنر- صنعت" شناخته می‌شود. اگر اهل خرید صنایع‌دستی و یا تورلیدر هستید، این مطلب راهنمای خوبی برای شما خواهد بود. همچنین اگر می‌خواهید برای آشنایان خارجی خود بهترین سوغاتی ایران را خریداری کنید، بی‌شک این سفر مجازی باب میل شماست. 

صنایع ‌دستی چیست؟

صنایع‌دستی به هنر و محصولی گفته می‌شود که تمام یا بخشی از مراحل ساخت آن به دست هنرمند انجام شود به‌طوری‌که در طراحی آن از فرهنگ بومی و هنرهای اقلیمی استفاده می‌شود. محصولی که تحت عنوان صنایع‌دستی معرفی می‌شود و بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی به‌عنوان سوغات خریداری می‌کنند، در واقع ترکیب هنرمندانه‌ای از خلاقیت، ذوق فردی و هنر دست است. به همین دلیل صنایع‌دستی اصیل با قیمت بسیار بالایی به فروش می‌رسند. البته صنایع دستی ارزان نیز وجود دارد که بیشتر آنها نوع تولیدات محلی مردم بومی هستند. خوب است بدانید که هر دو نوع صنایع دستی گران قیمت و ارزان، مورد استقبال گردشگران دنیا قرار دارند. این یعنی قیمت تنها عامل تعیین کننده در خرید صنایع دستی نیست بلکه هدف گردشگران، سطح فرهنگ او و ارزش محصول معیار مهمتری برای خرید سوغاتی توسط گردشگران محسوب می شود. 
انواع صنایع‌دستی در دو دسته هنرهای سنتی و هنرهای صناعی خلاصه می‌شوند، اما مهم‌ترین سوغاتی‌ها و صنایع‌دستی ایران کدام‌اند؟ در ادامه همراهمان باشید تا بیشتر درباره‌ی صنایع دستی کشور عزیزمان برایتان بگوییم.

طبقه‌بندی صنایع‌دستی و سوغاتی‌های ایران:

فرهنگستان هنر با جمع‌بندی هنر مناطق مختلف ایران یک دسته‌بندی ارائه کرده که به شرح زیر است:

بافته های داری ایران

• قالی: قالی به‌عنوان مهم‌ترین زیرانداز شناخته می‌شود شامل قالی تمام پشمی، پشم ابریشم، کرک ابریشم، گل‌ابریشم، ابریشمی و تمام ابریشمی است.
• گبه
• زیلو
• نمدمالی سنتی
• اَیی بافی دولایه
• گلیم: گلیم خود سه نوع است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گلیم دورو (ساده، پود بافت و تخت بافت)
- گلیم یک رو (سوماک، پودپیچ و سوزنی)
- گلیم یک رو با ترکیبی از بافت‌های قالی و گلیم همچون گلیم نقش برجسته‌ی ایلام

نساجی سنتی ایران

• جاجیم و انواع آن مانند جاجیم، جاجیمچه، کلیمچه متکاذین، چنته، کیسه حمام، ماشته و اهرامی
• پِلاس
• پارچه‌بافی که خود به دو دسته زیر تقسیم می‌شود:
- پارچه‌های فاخر مانند زری، مخمل، مخمل نقش برجسته، ترمه، دارایی، ابریشم، ابریشم کلات نادری، ابریشم قاسم‌آباد رودسر، چادرشب و شال
- سایر پارچه‌ها مانند عبا، بَرَک، کرباس، متقال، اُرمک، شمد، احرامی، چادرشب، روفرشی و پرده‌ای

دوخت سنتی ایران

- دوخت روی پارچه: سوزن‌دوزی، پته‌دوزی، بخارا دوزی، نقش‌دوزی، نواردوزی، ملیله‌دوزی، گلابتون‌دوزی، خوس‌دوزی، زرتشتی دوزی، قلاب‌دوزی رشت و اصفهان
- دوخت داخل پارچه که شامل دو نوع چشمه‌دوزی و سکمه‌دوزی است.
- دوخت‌های الحاقی مانند قیطان‌دوزی، ده یک دوزی، پلیه‌دوزی، آجیده‌دوزی، منجوق‌دوزی، پولک‌دوزی، سکه‌دوزی، زغره‌دوزی، نقده‌دوزی، تکه‌دوزی (چهل‌تکه)

هنرهای فلزی ایران

هنر فلزکاری و یا کار بر روی فلز قدمت بسیار زیادی دارد. شاید بتوانیم ادعا کنیم که هنر سفالگری و فلزکاری جزو قدیمی ترین صنایع دستی ایران می باشند که به دوره های اولیه شکل گیری تمدن در فلات ایران برمی گردد. این هنر شاخه های مختلفی دارد. دواتگری، حکاکی روی فلز، قلم‌زنی، مشبک‌دوزی، ملیله‌کاری، زرگری، کوفته‌گری، طلاکاری، نقره‌کوبی و مس‌کوبی، چلنگری، قفل‌سازی، ریخته‌گری، زیور‌سازی، ضریح‌سازی، اسلحه‌سازی و علامت‌سازی از مهمترین هنرها و صنایع دستی مرتبط با فلز در ایران هستند. 

میناسازی یا میناکاری ایرانی

مینای نقاشی، مینای خانه‌بندی، مینای مرصع از جمله هنرهای تزئینی ایران هستند که بیشتر توسط استادکاران ماهر در زمینه‌ی کار با چوب انجام می شود. مینای مرصع یکی از گران‌ترین و سخت ترین انواع میناکاری در هنر ایران است.
بیشتر ظروف میناکاری شده جزو صنایع دستی و سوغاتی های گران ایران محسوب می شوند که در میان گردشگران خارجی طرفداران فراوانی دارند.  

سفالگری در ایران

نوبتی هم که باشد باید به سراغ قدیمی ترین هنر و صنعت ایران و جهان برویم. سفالگری و کار با سفال از اولین حرفه هایی بود که بشر به وسیله آن توانست زندگی خود را متحول سازد. انسان با استفاده از گِل و سفال توانست برای خود ظروف غذا، اشیا تزئینی و خانه بسازد. به همین دلیل در تمام دوره های تاریخی صنعت سفالگری به قوت خود باقی ماند. که به دو دسته‌ی کلی سفال بدون لعاب و سفال لعاب‌دار تقسیم می‌شود. نمونه‌هایی‌ عالی و باستانی از این ‌دست صنایع در موزه‌ی ملی یا موزه‌ی ایران باستان در خیابان 30 تیر قرار دارد.
- سفال بدون لعاب: سفالگری با دست، چرخ‌کاری، نقش برجسته سفالی
- سفال لعاب‌دار: سفال دوغابی، لعاب سازی، نقاشی روی لعاب، نقاشی زیر لعاب و کاشی که خود شامل کاشی هفت‌رنگ، کاشی معرق، کاشی زرین‌فام، کاشی مینایی، کاشی معقلی است.

آبگینه چیست؟

برای مشاهده‌ی بهترین و فاخرترین آثار آبگینه و سفالینه‌ی ایران می‌توانید به موزه‌ی آبگینه و سفالینه در خیابان 30 تیر مراجعه کنید. البته برای آشنایی بیشتر با این موزه زیبا به لینک رو به رو مراجعه کنید: معرفی کامل موزه آبگینه و سفالینه تهران
این هنر شاخه های متعددی دارد که شمال انواع شیشه‌گری به روش فوت و یا شیشه‌گری قالبی، شیشه‌گری دو پوست یا سه پوست، تزئین شیشه از جمله تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه، آب‌گز کاری و مات کاری، تلفیق فلز و شیشه می شود.

هنرهای مرتبط با چوب در ایران

هنرهای مرتبط با چوب شامل خراطی، کنده‌کاری، ساز سازی، آروسی سازی، معرق چوب، منبت‌کاری، مشبک‌کاری، خاتم‌کاری، گره چینی، سوخت روی چوب، درودگری، نازک‌کاری، معرق-منبت هستند. کار بر روی چوب جز متداول ترین صنایع دستی ایران و جهان است. به طور معمول به هر کدام از کشورهای دنیا که سفر کنید، نمونه ای از آثار هنری مرتبط با چوب را مشاهده خواهید کرد. صنایع دستی چوبی یا کاملا ارزان هستند و یا به دلیل تلفیق با هنرهای دیگر جز سوغاتی های گران محسوب می شوند. به طور مثال، هنر منبت- معرق اصفهان و خاتم کاری جز گرانترین صنایع دستی مرتبط با چوب در ایران به شمار می روند.

هنرهای سنگی ایران

کشور ایران پتانسیل بسیا بالایی در ذخایر سنگی های معدنی و زینتی دارد. سنگ ها به ویژه سنگ های زینتی مانند فیروزه، در گذشته یکی از اقلام صادراتی ایران به تمام دنیا بودند و امروز نیز همین شیوه ادامه دارد. سنگ‌تراشی، خراطی سنگ، معرق سنگ، مشبک سنگ، حکاکی سنگ، مرصع، فیروزه کوبی از جمله اصیل‌ترین هنرهای ایرانی با استفاده از انواع سنگ های قیمتی و سنگ های تزئینی هستند. بدون اغراق می توان هنرهای تزئینی روی سنگ را از ماندگارترین هنرهای ایرانی در تمام دوران تاریخ این سرزمین دانست. 

نگارگری چیست؟

نگاگری شامل کتاب و معرق کتاب از جمله تذهیب، تشهیر و گل و مرغ، طراحی گلیم و فرش، طراحی قلم، ترسیمات ناخنی، گره کشی ساخت ابزار و مواد ازجمله بوم سازی، ساخت قلم و قلم‌مو، ساخت رنگ، مهره، کاغذ پوستی و تخته صیقل است. اوج شکوفایی این هنر در ایران به بعد از اسلام بر می گردد. هنرمندان ایرانی بعد از اسلام  سعی کردند به جای استفاده از تصاویر انسانی و حیوانی، از مفاهیم انتزاعی با برگرفته از طبیعت، بهره ببرند. امروز نیز انواع نگارگری جز زیباترین هنرهای ایران است که بر روی چوب، فلز، سفال و پارچه نیز انجام می شود. 

چاپ‌ های سنتی اصیل ایران

شیوه های چاپ بر روی پارچه و یا انواع سطوح یکی از هنرهای متداول در تمدن های باستانی به ویژه کشورهای آسیایی بوده است. در کشورمان ایران نیز انواع مختلف چاپ روی پارچه وجود دارد که بسیار زیبا هستند. چاپ‌های سنتی به دو دسته‌ی کلی چاپ روی کاغذ (چاپ سنگی) و چاپ روی پارچه تقسیم می‌شود و قلم کاری، کلاقه دوزی (باتیک)، گره خورد (دارایی) نیز در همین بخش جای می‌گیرند.

حصیربافی چیست؟

حصیر بافی شامل بوریابافی، چیغ بافی، مروار بافی و بامبو بافی است. هر ایرانی که به شمال و یا جنوب ایران سفر کرده باشد حتما یکی از وسایل حصیری را به عنوان سوغاتی با خود به همراه می‌آورد. حصیر بافی و بامبو بافی حاصل ذوق هنری ایرانی ها و ترکیب آن با انواع نخ‌های رنگی است. البته در نظر داشته باشید که در بیشتر کشورهای دنیا این صنعت و حرفه وجود دارد. در حقیقت می توانیم ادعا کنیم که بعد از صنایع دستی چوبی، انواع بافت های حصیری جز معروف ترین سوغاتی های جهان محسوب می شوند. 

نمدمالی چیست؟

نمدمالی یکی از قدیمی‌ترین حرفه‌های سنتی ایران است که از آن برای تولید لوازم مختلف زندگی از فرش و زیرانداز تا پتو، کیف، لباس و... استفاده می‌کنند. در زبان فرانسوی پارچه نمد معادل فوتر است و از پشم گوشت تهیه می‌شود. هنرمندان ایرانی با رنگ‌آمیزی نمدهای آماده شده صنایع دستی زیبایی تولید می‌کنند. متاسفانه امروز نمدها بیشتر در زمینه‌ی تولید فرش به کار می‌‌روند و از فوتر در صنایع تزئینی استفاده می‌شود. شاید باورتان نشود اما بر خلاف تشور همگان، نمدبافی یا نمدمالی کار بسیار دشوار و طاقت فرساییست که به عشق و علاقه زیاد احتیاج دارد.

هنر پوستین‌ دوزی در ایران

پوستین دوزی یکی از هنرهای اصیل مردم گلستان و دامداران است که متاسفانه آرام آرام در حال فراموش شدن است. به لباس‌هایی از جنس پوست بره یا گوسفند در زبان ترکمنی «اوچمک» می‌گویند. همه‌ی ما در خاطرات کودکی مردی با کلاه کرم رنگ و پالتوهایی از جنس پوست گوسفند در دشت را به خاطر داریم. آن پالتوها همان پوستین‌های معروف ایرانی است. ایرانی‌ها بر خلاف سایر اقوام از پشم به عنوان لایه زیرین استفاده می‌کردند و نمای جلوی لباس پوست حیوان بوده است که معمولا رنگ آمیزی می‌شد.

وسایل چرم ایرانی

کار روی چرم از جمله سراجی و حکاکی روی چرم نیز محسوب می شود. این هنر قدیمی ایران در حکاکی روی چوب و فلز نیز انجام می‌شود. در میان سایر صنایع‌دستی ایران به جرات می‌توان گفت که هنر حکاکی روی چرم زنده‌ترین و مشهورترین هنر ایران در بین جوانان است. البته کار برروی چرم منحصر به کشور ایران نیست و امروز بیشتر کشورهای دنیا به ویژه ایتالیا در این رشته و صنعت پیشتاز هستند.

رنگ‌سازی چیست؟

رنگ سازی نوعی دانش و حرفه بسیار جالب و مفرح است. شما از ترکیب مواد گوناگون طبیعی می توانید رنگ های بسیاری خلق کنید. شاید باید به این نکته نیز اشاره کنیم که هنر فرش بافی ایران، تا حد زیادی مدیون رنگ های طبیعی، زنده و پایدار می باشد. رنگ هایی که بعد از گذشت قرن ها، هنوز هم طراوت خود را حفظ کرده اند. رنگ های سنتی از جمله رنگ‌های حیوانی، گیاهی، معدنی، شیمیایی و مرکب‌سازی است. در رنگ‌سازی سنتی از ریشه رنگ‌دانه‌های طبیعی موجود مانند پوست انار، پیاز، روغن کوهی، لارو حشرات، گیاه روناس و ... استفاده می‌شود.

رنگرزی سنتی در ایران

همانطور که ایرانیها مانند سایر اقوام دنیا توانستند رنگ های مختلف ایجاد کنند، سایر هنرهای مرتبط با رنگ نیز شکل گرفت که یکی از آنها هنر رنگرزی می باشد. رنگرزی سنتی بر روی کاغذ، چوب، ابریشم، پشم و پنبه  انجام می‌شود. همچنین در ادامه‌ی هنر رنگرزی سنتی، ایرانی‌ها به سراغ دیگر مواد نیز رفتند؛ به‌طور مثال انواع کاغذ رنگی و یا چوب‌های رنگی جهت تولید وسایل مختلف را تهیه کردند.
سخن پایانی
اگر شما هم هنر و صنایع‌دستی خاصی از کشور عزیزمان ایران می‌شناسید به ما معرفی کنید.
صنایع دستی و سوغاتی های بومی محل زندگی شما چیست؟
منتظر نظرهای شما عزیزان هستیم.