بلندترین شب سال، سنت کهن ایرانی، شب انارهای قرمز دانه دانه، تفال به حافظ شیرازی، شب تولد الهه‌ی میترا عباراتی هستند که ما ایرانی ها از کودکی خاطرات شیرینی با آنها داریم. به همین دلیل می‌خواهیم در این بخش از
فاینداتور به معرفی مختصر اما خواندنی از سنت دیرین ایرانی ها در برگزاری شب چله بپردازیم.
شب یلدا چیست؟
از آنجایی که ایرانیان باستان پیرو آیین زرتشتی بودند روز اول دی ماه که به اهورامزدا اختصاص داشت و "خور روز" یا روز خورشید نامیده می شد را جشن می‌گرفتند. در باورهای زرتشتیان تاریکی را با شر همراه می دانستند و معتقد بودند که نیروهای شیطانی اهریمن در اوج خود هستند؛ بنابراین
برای جلوگیری از گزند و آسیب به مردم توصیه می شد که بیشتر شب را بیدار بمانند. مردم راهی برای گذراندن شب طولانی در کنار هم یافتند و با همراهی یکدیگر تا صبح بیدار می ماندند و تولد خورشید، روشنایی و پیروزی نور بر تاریکی و شب و نیکی بر بدی را جشن می گرفتند و به انجام اعمال عبادی مانند دعا برای حفظ خانواده و محصولات کشاورزی و دیدار از اقوام و آشنایان می‌پرداختند؛ چرا که اعتقاد بر آن بود که آرزوی افراد در این شب توسط اهورامزدا برآورده می شود. نام این جشن را که بین شب آخرین روز پاییز و اولین روز زمستان برگزار می شد، از واژه سریانی یلدا به معنای تولد وام گرفتند. یکی دیگر از نام هایی که برای اشاره به این شب جشن استفاده می‌شد چله بود.
ایرانیان فصل ها را به دوره های 40 روزه (دوره 40 روزه در چله بزرگ و دومین دوره چله شامل 20 شب و روز در چله کوچک) تقسیم کرده بودند که چله اول تابستان بود و بقیه در زمستان. چله بزرگ از روز اول دی (اولین ماه زمستان در تقویم ایرانی) شروع می شد و تا 40 روز بعد ادامه داشت و پس از آن چله کوچک که از دهم تا سی ام بهمن شامل بیست شب و روز به آن افزوده می شد. با وجود تغییر دین اما جشن انقلاب زمستانی در فرهنگ و سنت ایرانیان پابرجا ماند و سایر کشورها مانند
آذربایجان، تاجیکستان، افغانستان، کردستان عراق که در این تمدن و جشن باستانی با ایرانیان اشتراک داشتند نیز به برپایی آن پرداختند.
شب یلدا کیه؟
همان طور که می دانید ما ایرانی ها هر سال روز آخر پاییز یا آذرماه را به عنوان بلندترین شب سال در نظر می گیریم؛ بنابراین در هر سال برای مراسم خاطره انگیز و باستانی شب چله، طولانی ترین شب سال در
آخرین روز پاییز در تاریخ 30 آذرماه یا 21 دسامبر تا طلوع خورشید در 22 دسامبر، اولین روز زمستان (مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی) آماده می شویم. پس از این شب، شب ها کوتاه تر و زمان روز طولانی تر می شود.
یک راهنمای کاربردی درباره تعیین تاریخ دقیق شب یلدا
در تقویم شمسی مرسوم، ماه های فروردين تا شهريور شامل 31 شبانه روز و ماه های مهر تا بهمن 30 شبانه روز است. تعیین تعداد شبانه روز ماه اسفند متناسب با نوع سال متغیر است. به این معنی که اسفند ماه در سال های عادی 29 و در سال های كبيسه 30 شبانه روز دارد. توجه داشته باشید که تفاوت روزهای مناسبتی در تقویم های سالانه ایرانی و شمسی یک روز است؛ یعنی اگر بخواهیم تاریخ دقیق یک مناسبت را پیدا کنیم کافیست تقویم سال جاری را داشته باشیم. پس از مشخص شدن روز مناسبت مد نظرتان یک روز به تاریخ آن اضافه کنید. این راهنمایی کاربردی می تواند در تعیین روز تولد عزیزان و یا تعیین تاریخ دقیق شب چله کمک خوبی باشد.
آداب و رسوم شب یلدا | مراسم شب یلدا چیست؟
بزرگداشت شب چله مانند سایر عناصر فرهنگی ایران در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شد؛ به طور مثال تا دوره‌ی ساسانیان یکی از سنت های جالب این شب آن بود که پادشاه با لباس مبدل به میان مردم می‌رفت و جای مردم عادی و پادشاه (فقیر و غنی) عوض می‌شد، زیرا چله، شب غلبه نور و نیکی بر تاریکی و پلیدی بوده است. در این شب تمام شهر را با نور چراغ و شمع مزین می‌کردند و توجه داشتند که نور در تمام شب وجود داشته باشد.
رسم بر این است که ایرانی ها در خانه قدیمی ترین عضو خانواده خود گرد هم می آیند. در گذشته بساط کرسی در شب چله به راه بود که تبدیل می شد به کانونی برای دور هم جمع شدن و از حال هم با خبر شدن به همراه احساس گرمایی مشترک در کنار اعضای خانواده . کرسی ایرانی را با لحاف‌های بزرگ و رنگارنگ (دست ساخته زنان با سلیقه ایرانی) می‌آراستند و کرسی محلی می‌شد برای پدربزرگ یا مادربزرگ ها که از گرمای آن برای تسکین درد پا استفاده می کردند و زیر لب برای خانواده دعا می‌خواندند و برای فرزندانشان طلب خیر می کردند، تفألی به شعرهای خواجه حافط شیرازی می زدند و داستان‌های اسطوره‌ای و حماسی از شاهنامه فردوسی مانند رستم و سهراب یا بسیاری از داستان های دیگر مانند شیرین و فرهاد، لیلی و مجنون و ... را می خواندند. مادر بزرگ نیز در کنار سماور می‌نشست و برای اعضای خانواده چای تازه دم و گرم در استکان می‌ریخت. روی کرسی خوراکی های مختلف از میوه ها و آجیل را قرار می دادند و در فضایی مملو از شادی با گپ و گفت های معمولی آن ها را نوش جان می کردند و بقیه شب را بیدار می ماندند و طولانی ترین شب سال را سپری می کردند؛ اگرچه امروزه گرمای کرسی ها خانه ها را ترک کرده اما با این وجود کماکان سنت گردهمایی خانوادگی در خانه قدیمی ترین عضو خانواده مانند گذشته ادامه دارد.
در همدان رسم فال سوزن معروف است. پیرزنی در میان جمعیت می نشیند و شعری را می خواند و دخترکی سوزن به دست پارچه ای که هنوز بریده و شسته نشده است را می دوزد. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرها را فال خود می‌دانند.
شب چله عروس
در برخی از شهرهای ایران مانند خراسان، اصفهان، آذربایجان، همدان، قزوین و ... مرسوم است که در خنچه یا سینی های بزرگ هدایایی در حد متعارف مانند لباس و کفش زمستانی، پارچه، جواهر، کله‌قند، هندوانه و انار، آجیل و شیرینی برای اولین یلدای یک تازه عروس از طرف اقوام داماد برده می شود. در گیلان علاوه بر میوه و خوراکی های دیگر یک ماهی بزرگ تازه در وسط طبق برای خیر و برکت و فراوانی روزی قرار می دهند.
خوراکی های شب یلدا
شکم گردی یک قسمت خوشمزه از شب یلدا است.همه می دانند هر آنچه در سفره های ایرانی استفاده می شود، حتما فلسفه ای در پس خود دارد. این فلسفه می تواند نمادی از طبیعت و یا نشانی از سپاس گذاری و نیایش باشد. ایرانی ها در این شب خاص آجیل، هندوانه و انار می خورند و آخرین میوه های باقی مانده از تابستان را با هم تقسیم می کنند.
آجیل پای ثابت تمام جشن های ایرانی ست چراکه نشانه برکت و فراوانی می باشد. ایرانی ها برای هر جشن آجیل و تنقلات مخصوص به خود را دارند که یکی از مهمترین آنها آجیل شب چله (شامل کشمش، گردو، پسته، بادام، فندق، توت خشک و انجیر خشک و ....) است که حاوی ویتامین های ضروری برای بدن مانند گروه B, E، روی، کلسیم، منیزیم، اسیدهای چرب امگا3 و ... نیز هستند.
میوه های شب یلدا دارای اهمیت نمادین هستند و بیشتر آن ها که دانه های زیادی دارند نماد زایش و باروری به شمار می آیند. هندوانه نمادی از گرمای تابستان و آفتاب است و بسیاری معتقد هستند با خوردن آن در این شب سرد و طولانی، بیماری و سرما بر شما غلبه نخواهد کرد (به دلیل برخورداری از ویتامین های C , B , A) و از آسیب بیماری های زمستانی در امان می مانید، برخی دیگر بر این باورند که هندوانه با شکل کروی خود نمادی از خورشیدمحسوب می شود.
انار نمادی از شادی و زایش به شمار می آید و دانه های قرمز روشن آن که تلألؤ و زیبایی خاصی به سفره شب چله می دهند نماد درخشش زندگی و نشان دهنده طلوع خورشید است؛ همچنین به دلیل خواص بی شمار (سرشار از آنتی اکسیدان، پتااسیم، ویتامین ث) و انرژی‌زا بودن همیشه در فصل زمستان و سرما برای تقویت سیستم ایمنی بدن مورد مصرف قرار می گرفت. علاوه بر این؛ پرتقال، نارنگی، خرمالو و ازگیل (به ویژه در گیلان) که سرشار از آنتی اکسیدان و ویتامین ها ست نیز در سبد میوه ها قرار داده می شود.
لبو یا چغندر قرمز یکی دیگر از خوراکی های یلدایی است که پخته می شود و برای سلامت دستگاه گوارش و شستوی معده مفید است و سرشار از مواد مغذی ضروری است، فیبر، فولات (ویتامین B9)، منگنز، پتاسیم، آهن و ویتامین C نیز در آن وجود دارد.
در استان فارس مردم غذا را بر اساس مزاج بدن درست می کنند؛ رنگینک از خرما و آرد سرخ شده برای گرم مزاجان و هندوانه و مقداری آجیل برای سرد مزاجان. در کرمانشاه شیرینی هایی مانند باسلوق، کاک و نان برنجی و در خراسان کَفبیخ یا کَف زَنی نوعی شیرینی از ریشه گیاه چوبک یا بیخ را می توان در لیست خوراکی های شب یلدا دید. در گذشته که هوا آلوده نبود و در زمستان برف بیشتری می‌بارید خوردن شیره انگور و برف مرسوم بود.
شعر شب یلدا از حافظ
به نیابت از شما همراهان عزیز تفألی به حضرت حافظ زدم.
بر سر آنم که گر ز دست برآید
دست به کاری زنم که غصه سر آید
خلوت دل نیست جای صحبت اضداد
دیو چو بیرون رود فرشته درآید
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید
بر در ارباب بی‌مروت دنیا
چند نشینی که خواجه کی به درآید
ترک گدایی مکن که گنج بیابی
از نظر ره روی که در گذر آید
صالح و طالح متاع خویش نمودند
تا که قبول افتد و که در نظر آید
بلبل عاشق تو عمر خواه که آخر
باغ شود سبز و شاخ گل به بر آید
غفلت حافظ در این سراچه عجب نیست
هر که به میخانه رفت بی‌خبر آید
سخن فاینداتور
شب یلدا برای همه‌ی ما سرشار از اتفاقات جالب و دوست داشتنی است؛ از دورهمی‌های خانوادگی گرفته تا شیرینی‌ها و خوراکی‌های خوشمزه و منتظر نشستن برای آنکه نوبت فال حافظ پدر بزرگ و مادر بزرگ‌ها به ما برسد.
اگر شما هم خاطره جالبی از دورهمی‌های شب یلدایی دارید در صورت تمایل با ما در میان بگذارید.
نظرات کاربران